ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

วิสุทฺธิมคฺค-มหาฏีกา

(ปฐโม ภาโค)

คนฺถารมฺภกถา

สทฺธมฺมรํสิมาลี โย, วิเนยฺยกมลากเร;

วิโพเธสิ มหาโมห-ตมํ หนฺตฺวาน สพฺพโสฯ

ญาณาติสยพิมฺพํ ตํ, วิสุทฺธกรุณารุณํ;

วนฺทิตฺวา นิรุปกฺเลสํ, พุทฺธาทิจฺจํ มโหทยํฯ

โลกาโลกกรํ ธมฺมํ, คุณรสฺมิสมุชฺชลํ;

อริยสงฺฆญฺจ สมฺผุลฺลํ, วิสุทฺธกมลากรํฯ

วนฺทนาชนิตํ ปุญฺญํ, อิติ ยํ รตนตฺตเย;

หตนฺตราโย สพฺพตฺถ, หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสาฯ

สมฺปนฺนสีลาจาเรน, ธีมตา สุจิวุตฺตินา;

อชฺเฌสิโต ทาฐานาคตฺเถเรน ถิรเจตสาฯ

วิสุทฺธจริโต นาโถ, ยํ วิสุทฺธิมนุตฺตรํ;

ปตฺวา เทเสสิ กรุณาสมุสฺสาหิตมานโสฯ

ตสฺสา อธิคมูปาโย, วิสุทฺธนยมณฺฑิโต;

วิสุทฺธิมคฺโค โย วุตฺโต, สุวิสุทฺธปทกฺกโมฯ

สุวิสุทฺธํ อสํกิณฺณํ, นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ;

มหาวิหารวาสีนํ, สมยํ อวิโลมยํฯ

ตสฺส นิสฺสาย โปราณํ, กถามคฺคํ อนากุลํ;

ตนฺตินยานุคํ สุทฺธํ, กริสฺสามตฺถวณฺณนํฯ

อิติ อากงฺขมานสฺส, สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺฐิติํ;

วิภชนฺตสฺส ตสฺสตฺถํ, นิสามยถ สาธโวติฯ

นิทานาทิกถาวณฺณนา

[1] สฺวายํ วิสุทฺธิมคฺโค ยํ สุตฺตปทํ นิสฺสาย ปฏฺฐปียติ, ตํ ตาว นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส นิทานาทินิทฺธารณมุเขน นานปฺปการโต อตฺถํ สํวณฺเณตุํ ‘‘สีเล ปติฏฺฐายา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ธมฺมํ สํวณฺเณนฺเตน หิ อาทิโต ตสฺส นิทานํ วตฺตพฺพํ, ตโต ปโยชนํ ปิณฺฑตฺโถ ปทตฺโถ สมฺพนฺโธ อธิปฺปาโย โจทนา โสธนํ วตฺตพฺพํฯ ตถา เจว อาจริเยน ปฏิปนฺนํฯ เอตฺถ หิ ภควนฺตํ กิราติอาทิ เทสนาย นิทานปโยชนนิทฺธารณํ, วิสุทฺธิมคฺคํ ภาสิสฺสนฺติอาทิ ปิณฺฑตฺถนิทฺธารณํ , สีเล ฐตฺวาติอาทิ ปทตฺถสมฺพนฺธาธิปฺปายวิภาวนา, กิํ สีลนฺติอาทิ โจทนา, ตโต ปรํ โสธนํ, สมาธิปญฺญากถาสุปิ เอเสว นโยฯ กสฺมา ปเนตฺถ วิสฺสชฺชนคาถา อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺตา, น ปุจฺฉาคาถาฯ ปุจฺฉาปุพฺพิกา หิ วิสฺสชฺชนาติ? วุจฺจเต – ตทตฺถสฺส มงฺคลภาวโต, สาสนสฺส อาทิกลฺยาณาทิภาววิภาวนโต, ภยาทิอุปทฺทวนิวารเณน อนฺตรายวิธมนโต, อุปริ สํวณฺเณตพฺพธมฺมสงฺคหโต จาติ เวทิตพฺพํฯ

เอตฺถาห – กสฺมา ปนายํ วิสุทฺธิมคฺคกถา วตฺถุปุพฺพิกา อารทฺธา, น สตฺถุโถมนาปุพฺพิกาติ? วุจฺจเต – วิสุํ อสํวณฺณนาทิภาวโตฯ สุมงฺคลวิลาสินีอาทโย วิย หิ ทีฆนิกายาทีนํ นายํ วิสุํ สํวณฺณนา, น ปกรณนฺตรํ วา อภิธมฺมาวตารสุมตาวตาราทิ วิยฯ ตาสํเยว ปน สุมงฺคลวิลาสินีอาทีนํ วิเสสภูตาฯ เตเนวาห ‘‘มชฺเฌ วิสุทฺธิมคฺโค’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา; สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.คนฺถารมฺภกถา; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.คนฺถารมฺภกถา)ฯ อถ วา โถมนาปุพฺพิกาปิ จายํ กถา น วตฺถุปุพฺพิกาวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สาสเน หิ วตฺถุกิตฺตนํ น โลเก วิย เกวลํ โหติ, สาสนสมฺปตฺติกิตฺตนตฺตา ปน สตฺถุ อวิปรีตธมฺมเทสนาภาววิภาวเนน สตฺถุคุณสํกิตฺตนํ อุลฺลิงฺคนฺตเมว ปวตฺตติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เอตฺตาวตา ติสฺโส สิกฺขา’’ติอาทิฯ